امین حمزه ئیان
www.Nutshell.ir
اگر از ورای منظومه خورشیدی خودمان به آن بنگریم، منظره شگفت انگیزی را نظاره گر هستیم؛ سیاره هایی که با ابعاد و ظاهری متفاوت نسبت به یکدیگر به دور خورشید می چرخند، همچنین قمرهایی که به دور بعضی از آنان در گردشند. بعضی از سیار ه ها بیش از ۳۰ قمر دارند؛ قمرهایی با جنس ها و اندازه های گوناگون. همه این اجرام بی هیچ بندی آرام و با نظمی خاص در حرکت اند. سیارک هایی با ابعاد چند کیلومتر تا چند صد کیلومتر را در مدارهایی منظم می یابیم و همچنین ستاره های دنباله دار با دنباله یی که همواره مخالف جهت تابش های خورشید است ما را شگفت زده خواهند کرد.
این منظره یی است که از ورای منظومه، آرام به نظر می رسد. اما این دنیای آرام، از نزدیک جهانی پویا و پرجنب و جوش است. منظومه شمسی برای ما همچون زادگاهی دیرینه است؛ زادگاهی که تمام اجزای آن دست به دست هم داده اند تا شکل امروزی به خود بگیرند و در این بین زمین همچون گوهری برای ما انسان ها است.
خورشید در مرکز منظومه شمسی همچون گو یی آتشین با سوختی که عمدتاً هیدروژن است، گرمابخش سیاره ها و دیگر اجرام اطرافش است و با گرانش خود تمام اجزا را در نظمی خاص به دور خود به دام انداخته است. خورشید نزدیک ترین ستاره به ماست. اصلی ترین تفاوت ستاره و سیاره در این است که ستارگان از خود نور دارند و به عبارتی داخل شان فرآیند همجوشی هسته یی انجام می شود، اما سیاره ها از خود نوری ندارند و ما تنها به دلیل بازتاب نور، می توانیم آنها را ببینیم. خورشید ستاره یی عادی و با اندازه یی متوسط در بین میلیاردها ستاره کهکشان راه شیری است و ما تنها به دلیل نزدیکی به این ستاره است که آن را بسیار بزرگ و پرنور نسبت به دیگر ستارگان در آسمان شب می بینیم.
در منظومه خورشیدی ما هشت سیاره به دور خورشید، این قلب منظومه شمسی، در گردشند. بسیاری از اطلاعاتی که در مورد سیاره ها به دست آورده ایم به وسیله فرستادن فضاپیماهایی که بر مداری به دور سیاره ها چرخیده اند، به دست آمده است و با عکس های مختلف و تحلیل های گوناگونی که انجام داده اند، اطلاعات کاملی را جمع آوری کرده ایم. این گونه کارها موجب باز شدن راه هایی برای فرود موفقیت آمیز سطح نشینان و کاوش های بیشتر و دقیق تر شده است. چهار سیاره اول نزدیک به خورشید را سیاره های خاکی می نامیم، زیرا همانند زمین جنسی از خاک و سنگ دارند. عطارد (تیر) اولین سیاره است که چهره یی آبله گون مانند ماه دارد و بعد از آن سیاره زهره (ناهید) قرار دارد که جو آن از ابرهای غلیظ دی اکسیدکربن پوشیده شده است و به دلیل جو پوشیده اش، سطح آن با نور مرئی مشخص نیست. سومین سیاره منظومه شمسی، زمین خانه ما است که مکانی شگفت انگیز و انباشته از انواع حیات است. سیاره بعدی مریخ (بهرام) است که به سبب خواص فیزیکی خاک سطح اش همواره مانند گو یی قرمزرنگ در آسمان شب دیده می شود و از بسیاری از جنبه ها شبیه به سیاره خودمان زمین است.
چهار سیاره بعدی مانند خورشید از جنس گاز است و عمدتاً از هیدروژن تشکیل شده اند. اما به دلیل آنکه جرم کافی برای به راه انداختن واکنش های هسته یی نداشتند، همانند خورشید فروزان نیستند. پنجمین سیاره مشتری (هرمزد) است که بزرگ ترین سیاره منظومه شمسی است؛ ششمین سیاره زحل (کیوان) است که به خاطر داشتن حلقه های نمایان و زیبای اطرافش بسیار مورد توجه بوده است و هفتمین و هشتمین سیاره به ترتیب اورانوس و نپتون نام دارند.
تا قبل از سال ۱۷۸۱ میلادی که شخصی به نام «ویلیام هرشل» سیاره اورانوس را کشف کند، تنها هفت سیاره اول را می شناختیم. در سال ۱۹۳۰ میلادی پلوتون کشف شد و تعداد سیاره های شناخته شده به ۹ عدد رسید. اما در سال ۲۰۰۶ (۱۳۸۵) با تعاریفی که از لحاظ فیزیکی برای سیاره ها توسط اتحادیه بین المللی نجوم (IAU) انجام شد، پلوتون از نام مجموعه سیاره های منظومه شمسی خارج شد و تعداد سیاره ها به هشت رسید. پلوتون و دیگر اجرام یخی شبیه به آن که همواره با فاصله های زیاد به دور خورشید در گردشند، سیاره های کوتوله نامیده شدند.
در مداری بین مریخ و مشتری بسیاری خرده صخره وجود دارد که ما آنها را سیارک و محدوده آنها را کمربند سیارک ها می نامیم. سیارک ها اجرامی هستند که نتوانسته اند هنگام پیدایش منظومه شمسی به یکدیگر بپیوندند و سیاره یی مستقل را به وجود آورند. اکنون بیش از ۲۰ هزار سیارک در این کمربند وجود دارد. اما اگر جرم تمام سیارک ها را جمع کنیم تنها کسری از جرم زمین را تشکیل می دهد.
ستاره های دنباله دار هم اجرامی هستند که در مداری بسیار کشیده به دور خورشید می گردند و با نزدیک شدن شان به خورشید هرازگاهی از روی زمین منظره یی جالب به وجود می آورند. ستاره های دنباله دار اجرامی اند یخی و گل آلود که به خاطر تابش های شدید خورشید، بخشی از جرم خود را مانند دنباله یی از ذرات و غبار پشت سرشان برجای می گذارند. زمانی که این تکه های یخ و غبار به جو سیاره هایی همچون زمین برخورد می کنند، شهاب ها را به وجود می آورند و ردی روشن را برای لحظاتی تشکیل می دهند و صحنه یی دل انگیز در آسمان شب به وجود می آورند.